ΜΕΛΙ

Ορισμός

Το μέλι είναι ένα αρωματικό, ιξώδες, γλυκό υλικό που προέρχεται από το νέκταρ των φυτών, το οποίο μαζεύουν οι μέλισσες και το μεταβάλλουν για την τροφή τους σε ένα πυκνότερο υγρό και τελικά το αποθηκεύουν στις κηρήθρες τους.

Συστατικά

Οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ από τα λουλούδια ή φυσικούς χυμούς και το αποθέτουν στην κυψέλη τους. Εκεί χάνει υγρασία και φτάνει στη συνηθισμένη υγρασία του μελιού, από 14-18%.
Το μέλι περιέχει κατά 77-78% σάκχαρα (κυρίως φρουκτόζη και γλυκόζη) και λόγω της σχετικά χαμηλής του υγρασίας, δεν ευνοεί την ανάπτυξη μικροοργανισμών.
Είναι όξινης αντίδρασης, ρευστό στην αρχική μορφή του, αλλά μεταβάλλεται σε κρυσταλλικό όταν μείνει πολύ καιρό. Αποτελείται κυρίως από δύο απλά σάκχαρα, την δεξτρόζη και την λεβουλόζη, με παρουσία κατά περιπτώσεις πιο σύνθετων υδατανθράκων, με επικρατέστερη συνήθως την λεβουλόζη και περιέχει πάντοτε μεταλλικές ουσίες, φυτικά χρωστικά υλικά, μερικά ένζυμα και κόκκους γύρεως.

Ιδιότητες

Στην κατανάλωση μελιού αποδίδεται η μακροβιότητα διάσημων μελισσοκόμων, που κυμαίνεται μεταξύ 80 και 90 ετών^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Τα μέλια με σκούρο χρώμα έχουν τις περισσότερες τονωτικές ιδιότητες^{[εκκρεμεί παραπομπή]}, όπως λ.χ. το πευκόμελο, που είναι πλούσιο σε μεταλλικά ιχνοστοιχεία^[1].
Το μέλι σαν τροφή του ανθρώπου είναι ένα από τα πολυτιμότερα, θρεπτικότερα και υγιεινότερα τρόφιμα. Δίνει ενέργεια στους μυς, διαύγεια στο μυαλό, απολυμαίνει και ρυθμίζει το πεπτικό σύστημα. Η τακτική χρήση του δίνει σφρίγος στον οργανισμό και συντελεί στην παράταση της ζωής. Ο Ιπποκράτης και όλοι οι γιατροί της αρχαιότητας το συνιστούσαν σαν φάρμακο σε πολλές περιπτώσεις. Και σήμερα αναγνωρίζεται η θεραπευτική του αξία στην καθ' έξιν δυσκοιλιότητα, στις καρδιοπάθειες, αναιμία, αδενοπάθεια και στις περιπτώσεις κατάπτωσης και αδυναμίας του οργανισμού.
Η άποψη αυτή είναι διαδεδομένη σε ολόκληρο τον κόσμο και το σπουδαιότερο είναι τεκμηριωμένη και από επιστήμονες. Έτσι σε μια προσπάθεια να προσδιοριστεί η δράση του μελιού ως τροφή και φάρμακο σε διάφορες κλινικές περιπτώσεις ο Duisberg (1967) διέκρινε τις παρακάτω περιπτώσεις.

• Το μέλι δρα κατά της κοπώσεως και αυτό πετυχαίνεται με αποθήκευση της φρουκτόζης που περιέχει στο συκώτι ως γλυκογόνο. Εκεί μετατρέπεται σε γλυκόζη, αυξάνοντας έτσι την περιεκτικότητα της στο αίμα. Ευκολύνει την αφομοίωση του ασβεστίου, δραστηριοποιεί την οστεοποίηση^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.
• Γιατρεύει ή ανακουφίζει τις εσωτερικές διαταραχές, τα έλκη του στομάχου, την αϋπνία, τους πονόλαιμους, μερικές καρδιακές παθήσεις και γενικά έχει ευεργετική επίδραση και στην καρδιά, αυξάνει τις αιμογλοβίνες του αίματος και τη μυϊκή δύναμη, κ.α^{[εκκρεμεί παραπομπή]}
• Σε εξωτερική χρήση θεραπεύει τα εγκαύματα, τις πληγές και τις ρινοφαρυγγικές παθήσεις χάρη στην ινχιδίνη (inhidine) που του προσδίδει βακτηριοστατικές ιδιότητες.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Το μέλι, λοιπόν, είναι το βασικό προϊόν στην μελισσοκομία αλλά και ένας πολύτιμος σύμμαχος του ανθρώπινου οργανισμού.

Κρυστάλλωση

Το μέλι έχει την τάση να κρυσταλλώνει. Στην αρχή σχηματίζονται κρύσταλλοι στον πυθμένα και τα τοιχώματα του δοχείου. Διαρκώς προστίθενται νέοι κρύσταλλοι οι οποίοι δίνουν γενικά μια όχι ευχάριστη εικόνα στο μέλι. Η κρυστάλλωση επίσης το κάνει δύσχρηστο. Το κρυσταλλωμένο μέλι δεν χάνει τις ιδιότητές του. Με την κρυστάλλωση όμως δημιουργείται μια άνιση κατανομή της υγρασίας με αποτέλεσμα το μη κρυσταλλωμένο μέλι να έχει περισσότερη υγρασία (πάνω από 20-21%) και να οδηγεί σε έναρξη των ζυμώσεων.^[2]
Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες για την πρόβλεψη του χρόνου έναρξης της κρυστάλλωσης. Πιο ικανοποιητική θεωρείται ο λόγος γλυκόζης/νερού. Συνήθως τα ανθόμελα κρυσταλλώνουν σε μερικές εβδομάδες, το πευκόμελο σε μερικούς μήνες ενώ υπάρχουν και αρκετά είδη, όπως το μέλι της ακακίας, που χρειάζεται χρόνια για να κρυσταλλώσει. Στην Ελλάδα ο καταναλωτής προτιμά το ρευστό μέλι.
Για την προσωρινή αποφυγή κρυσταλλοποίησης χρησιμοποιούνται διάφοροι μέθοδοι όπως η λεπτοκρυσταλλοποίηση. Οι περισσότερες μέθοδοι ενδείκνυνται για πολύ μεγάλες ποσότητες καθώς χρειάζονται ακριβά μηχανήματα και χρησιμοποιούνται μόνο από εταιρείες. Άλλη μέθοδος είναι η ανάμιξη διαφόρων ειδών μελιού που κρυσταλλώνει γρήγορα με είδη που αργούν να κρυσταλλώσουν.

Ελληνικό μέλι Π.Ο.Π.

Το μοναδικό ελληνικό μέλι με προστατευόμενη ονομασία προέλευσης (Π.Ο.Π.) από το 1992 είναι το Μέλι Ελάτης Μαινάλου Βανίλια^[3] που παράγεται σε οριοθετημένη περιοχή του Μαινάλου Αρκαδίας, κυρίως στην περιοχή γύρω από την Αλωνίσταινα και τη Βυτίνα. Το σύμπλεγμα του όρους Μαίναλο κυριαρχείται από το δάσος της Κεφαλληνιακής ελάτης, ενώ υπάρχουν και διάφορα άλλα είδη τοπικής χλωρίδας. Το μέλι ελάτης "βανίλια" ανήκει στην κατηγορία των μελιών από μελιτώματα, προέρχεται δηλαδή από το χυμό που προσλαμβάνουν οι μέλισσες με την μεσολάβηση κάποιων εντόμων που παρασιτούν στα φυτά -στη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για το παράσιτο physokermes hemicryphus που βρίσκεται στα έλατα. Το μέλι αυτό ξεχωρίζει για το κεχριμπαρένιο χρώμα του και για το γεγονός ότι δεν κρυσταλλώνει ποτέ, καθώς η περιεκτικότητά του σε σάκχαρα είναι μικρότερη απ' ό,τι σε άλλους τύπους μελιού.

ΓΥΡΗ

 ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΥΡΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓH

Η μέλισσα, η κοινωνία της, αυτός ο τόσο σοφά οργανωμένος κόσμος που με τα τόσα γλυκά και ωφέλιμα προϊόντα του, δημιουργεί τόσα ερωτηματικά, όσοι είναι και οι κάτοικοι της κυψέλης.

Η γύρη είναι ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα της μέλισσας, ίσως το δεύτερο στη σειρά μετά το βασιλικό πολτό.

Από μελισσοκομικής πλευράς προκύπτει η ανάγκη για συγκομιδή της γύρης για δύο βασικά λόγους. Ο ένας είναι για να καλύψει ο μελισσοκόμος τις ανάγκες των μελισσιών την περίοδο που υπάρχει έλλειψη στην έξω βοσκή και ο άλλος για την αξιοποίηση της γύρης από τον άνθρωπο αφού είναι γνωστή και αποδεδειγμένη η θρεπτική και θεραπευτική της αξία, προσφέροντας ταυτόχρονα πρόσθετο εισόδημα στο μελισσοκόμο.

Το φυλλάδιο αυτό, που ετοιμάστηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του Τμήματος Γεωργίας, στοχεύει στην ενημέρωση των μελισσοκόμων σχετικά με τη χρησιμότητα της γύρης στις μέλισσες και στους καταναλωτές, έτσι ώστε να μπορέσουν να αξιοποιήσουν με τον καλύτερο τρόπο το πολύτιμο αυτό προϊόν των μελισσών που λέγεται γύρη.

Τι είναι η γύρη

Η γύρη έχει φυτική προέλευση και βρίσκεται στα άνθη των φυτών. Αποτελεί το αρσενικό στοιχείο του άνθους και είναι το μέσον με το οποίο το αρσενικό γενετικό υλικό των φυτών μεταφέρεται από τα αρσενικά (στήμονες) στα θηλυκά (ύπερος) πολλαπλασιαστικά όργανα των φυτών για να γίνει η γονιμοποίηση και να δέσει ο καρπός.

Η γύρη βρίσκεται στους ανθήρες στην άκρη των στημόνων, υπό μορφή σκόνης, σε διάφορα χρώματα και σχήματα ανάλογα με το είδος του φυτού. Είναι μια λεπτή σκόνη, μια ατέλειωτη ποσότητα μικρών κόκκων με παράξενα καλλιτεχνικά σχήματα που πολλές φορές μοιάζουν με σεληνιακό τοπίο. Οι γεύσεις της γύρης είναι διάφορες, στις πιο πολλές περιπτώσεις είναι πικρή και λίγο άγευστη. Μερικές φορές όμως, ανάλογα από τα φυτά απ’ όπου προέρχεται, είναι γλυκιά και γευσάτη.

Στον τόπο μας τα πιο πλούσια φυτά σε παραγωγή γύρης είναι η Ξυσταρκά (λεούδκια), το Ρούδι, η Κονυζιά, το Μαζί, η Αντρουκλιά (Κουμαριά), η Λατζιά και πολλά άλλα εποχικά, όπως η Λαψάνα, το Ξινούδι και οι Λαλέδες.

Συγκομιδή και αποθήκευση της γύρης

Οι μέλισσες συλλέγουν τη γύρη από τα άνθη για να τη μεταφέρουν στη φωλιά τους και να τη χρησιμοποιήσουν ως βασικό είδος διατροφής. Αυτή που τους περισσεύει αποθηκεύεται για να χρησιμοποιηθεί αργότερα. Η γύρη αποτελεί βασικό στοιχείο της διατροφής των μελισσών και του γόνου τους, ειδικά στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης των προνύμφων. Επίσης, η γύρη αποτελεί την αποκλειστική πρωτεϊνική τροφή των ενήλικων μελισσών γιατί σ’ αυτή περιέχονται πρωτεΐνες, λίπη, ανόργανα και άλλα συστατικά που θεωρούνται αναγκαία για την ανάπτυξη, διατήρηση και λειτουργία του οργανισμού τους, σε αντίθεση με το μέλι που είναι πλούσιο σε υδατάνθρακες και χρησιμεύει σαν πηγή ενέργειας.

Πίνακας 1: Σύνθεση της γύρης Πρωτεΐνες	22% περίπου
Υδατάνθρακες	30% »
Λίπη	5% »
Μεταλλικά στοιχεία	3% »
Νερό	11% »
΄Αλλα στοιχεία (άγνωστα)	29% »

Για τη συλλογή της γύρης οι μέλισσες χρησιμοποιούν το τρίχωμα του σώματος τους. Κινούνται γρήγορα πάνω στο λουλούδι και με τη βοήθεια των πίσω ποδιών μαζεύουν τη γύρη, τη βρέχουν με λίγο νέκταρ που βρίσκεται στα λουλούδια και την πλάθουν σε μικρά μπαλάκια για να τη μεταφέρουν στη φωλιά τους, αφού προηγουμένως την τοποθετήσουν πάνω στα άγκιστρα των πίσω ποδιών τους.

Η ποσότητα της γύρης που μαζεύεται από τις μέλισσες είναι μεγάλη. Ένα κανονικό σμήνος μελισσών κάθε χρόνο μπορεί να μαζέψει περίπου 25-30 κιλά γύρη. Η ημερήσια συγκομιδή ενός κανονικού σμήνους σε περίοδο πλούσιας ανθοφορίας είναι δυνατό να φτάσει τα 300 γραμμάρια. Κάποιες ποσότητες χρησιμοποιούνται άμεσα για τη διατροφή του γόνου και των μελισσών και κάποιες άλλες αποθηκεύονται στην κηρήθρα σε κελιά που γεμίζουν μέχρι τη μέση. Το υπόλοιπο του κελιού το γεμίζουν με μέλι για να χρησιμοποιηθούν τόσο το μέλι όσο και η γύρη αργότερα.

Μάζεμα γύρης από το μελισσοκόμο

Οι μέλισσες στον τόπο μας συλλέγουν την περισσότερη γύρη κατά τους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο, Μάιο ακόμη και τον Ιούνιο. Μεγαλύτερη απόδοση συγκομιδής γύρης επιτυγχάνεται κατά τις μεσημβρινές ώρες. Το μάζεμα της γύρης γίνεται με τη βοήθεια ειδικού συλλεκτικού μηχανισμού (γυρεοπαγίδα) που τοποθετείται στην είσοδο της κυψέλης. Οι μέλισσες μπορούν να περάσουν από το άνοιγμα της παγίδας χωρίς όμως να μπορεί να περάσει και το φορτίο τους δηλαδή η γύρη. Έτσι η γύρη πέφτει κάτω σε ειδικό χώρο της παγίδας και μαζεύεται από το μελισσοκόμο κάθε απόγευμα. Η γύρη πρέπει να μαζεύεται από το μελισσοκόμο κάθε μέρα και αφού γίνει ο καθαρισμός από τυχόν ξένα σώματα να αποθηκεύεται.

Διατήρηση και φύλαξη της γύρης

Υπάρχουν δύο τρόποι διατήρησης της γύρης. Ο πιο απλός είναι η τοποθέτηση της αμέσως μετά τη συλλογή και τον καθαρισμό στον καταψύκτη όπου με την κατάψυξη έχουμε σταθερή και σίγουρη διατήρηση. Άλλος τρόπος διατήρησης της γύρης είναι η αποξήρανση της. Η φρέσκια γύρη περιέχει αρκετή υγρασία, έχει πρωτεΐνες και σάκχαρα πράγμα που βοηθά την ανάπτυξη μυκήτων (μούχλας). Η αποξήρανση της γύρης πρέπει να γίνει μετά τον καθαρισμό και σε θερμοκρασίες που να κυμαίνονται μεταξύ 20° – 25° Κελσίου. Κατά την περίοδο της αποξήρανσης, εάν δεν υπάρχει ο ειδικός θάλαμος, η γύρη σκεπάζεται από φύλλα χάρτου για να μη σκονίζεται. Η αποξήρανση δεν γίνεται ποτέ στον ήλιο. Επίσης, κατά την περίοδο της αποξήρανσης λαμβάνονται μέτρα κατά των μυρμηγκιών γιατί προτιμούν πολύ τη γύρη και της κάμνουν μεγάλη ζημιά.

Η αποξηραμένη γύρη αποθηκεύεται σε βάζα ή σάκους πλαστικούς και φυλάγεται σε χώρο με χαμηλή θερμοκρασία 4° Κελσίου. Βέβαια η φρέσκια γύρη διατηρεί πιο ψηλή τη βιολογική της αξία και τα ωφέλιμα συστατικά.

Χημική σύνθεση της γύρης

Οι πολύτιμες θρεπτικές και θεραπευτικές ιδιότητες της γύρης, τόσο για τις μέλισσες όσο και τον άνθρωπο, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο είδος των φυτών από τα οποία προέρχεται. Η γύρη των αρωματικών φυτών θεωρείται ότι έχει τις πιο πολλές θρεπτικές και θεραπευτικές ιδιότητες, σε σύγκριση με τα κωνοφόρα των οποίων η γύρη δεν προτιμάται σχεδόν καθόλου από τις μέλισσες.

Πίνακας 2: Βιταμίνες, μεταλλικά στοιχεία και αμινοξέα στη γύρη Βιταμίνες	Μεταλλικά στοιχεία	Αμινοξέα
Ομάδας Β: Θιαμίνη,	Κάλιο	Αργινίνη
Ριβοφλαβίνη,	Φωσφόρος	Ιστιδίνη
Παντοθενικό οξύ,	Ασβέστιο	Λευκίνη
Πυριδοξίνη,	Μαγνήσιο	Λισίνη
Φολικό Οξύ,	Σίδηρος	Μεθιονίνη
Βιοτίνη,	Χαλκός	Φενιλαλανίνη
Βιταμίνη C (ασκορβικό οξύ)	Ψευδάργυρος	Θρεονίνη
Βιταμίνη Ε	Μαγγάνιο	Τρυπτοφάνη
Βαλίνη
Γλουταμινικό οξύ